بررسی قاعده نفی عسر و حرج در فقه و قانون

چکیده مقاله

در زبان شیرین فارسی با عبارات کوتاهی روبرو می‌شویم و در زندگی روزانه ممکن است چندین بار این عبارات را بشنویم یا بکار ببریم، در زبان عربی هم عبارات کوتاه هم چون ضرب‌المثل‌های فارسی وجود دارند. فقها در فقه عبارات کوتاه و پرمعنایی دارند که دارای کلماتی کوتاه و پرمعنا هستند که کم‌کم در زمان صدر اسلام و معصومین و بعد از آنان هم به‌صورت قاعده‌ای فقهی و مسلم درآمده است و از آن‌ها به قواعد فقهی تعبیر می‌شود که در واقع از نظر فقهی کوتاه و در عین حال از لحاظ معنا و دلالت قوی هستند و خود عبارت به آسانی در حافظه جای می‌گیرد، اما دانستن و درک کامل کلمات این قاعده‌های فقهی و اینکه در اصل چگونه بوده‌اند؟ و برچه اساس و بنایی ساخته و پرداخته شده‌اند؟ و چگونه به این شکل درآمده‌اند سخت است. قاعده‌ی عسر و حرج پس از اصلاحات قانون‌گذاری در بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به صورت ماده ۱۱۳۰ قانون مدنی متجلی گردید. قاعده ینفی عسر و حرج از قواعدی است که فقها در موارد فراوان به آن استناد کرده و به موجب آن به نفی تکالیفی که مستلزم عسر و حرج برای مکلف است، حکم صادر کرده‌اند. استناد به این قاعده اختصاص به باب خاصی از ابواب فقه ندارد. بلکه در مباحث مختلف اعم از عبادات و معاملات بدان تمسک شده است. این قاعده در فقه اسلامی کاربرد زیادی دارد و آیات و روایات متعددی در این خصوص وجود دارد. قواعد فقهی، گزاره‌هایی هستند که در باب‌های مختلف فقه کاربرد فراوان و در استنباط نهایی احکام تأثیر بسزایی دارند. قاعده نفی حرج، از جمله این قواعد است که با استناد به آن، هرگاه امتثال حکمی برای مکلف، سخت و با مشقت زیاد همراه باشد، آن حکم مرتفع شده و امتثالش لازم نیست. به دیگر سخن، این قاعده اطلاقات ادله احکام را محدود می‌کند. در این مقاله سعی را بر آن می‌نهیم که به یکی از قواعد فقهی به نام «قاعده‌ی نفی عسر و حرج» بپردازیم و ضمن بررسی مفهوم و رابطه عسر و حرج، دلیل‌های این قاعده اعم از آیات، روایات، اجماع و عقل به تفصیل بررسی و میزان دلالت آن‌ها در حد توان تشریح و تبیین گردد.