نظریه عصمت در مکتب امامیه اثنا عشریه با رویکردی به دیدگاه سیّد مرتضی

چکیده مقاله

از منظر متکلمان امامیه اثنا عشریه، انبیاء و ائمه، واجد ملکه و نیرویى هستند که آن‌ها را از ارتکاب معصیت و وقوع در خطا باز می‌دارد. از آن ملکه به عصمت تعبیر می‌شود. مسئله عصمت یک مسئله اسلامى است که ریشه در آموزه‌های قرآنى دارد. نوع بینش و درجه یقین انبیاء راز مصونیت آنان از گناه است. انبیاء چون مستقیماً با واقعیت‌های عینى مواجه هستند، ادراک واقعیت از ناحیه آن‌ها عین اتصال با واقعیت است. لذا از اشتباه مصون‌اند. گستره زمانى عصمت نبى از زمان تولد تا پایان زندگى اوست؛ به نحوى که از تمامى معاصى کبیره و صغیره و هرگونه اشتباه مصون می‌باشد. انبیاء در اعتقاد و تلقى وحى و تبلیغ آن و بیان احکام و در افعال و اعمال از عصمت برخوردارند. محققان از متکلمان امامیه بر این باورند که انبیاء از سهو نیز مبرا هستند. آن‌ها براى عصمت بر ادله عقلى و نقلى استناد نموده‌اند. متکلمان امامیه عصمت را از انبیاء به ائمه تعمیم بخشیده‌اند. آن‌ها براى اثبات عصمت امام به لطف بودن امامت، امتناع تسلسل، ملازمه حافظ شرع بودن امام با مصونیت از گناه و خطا، وجوب انکار امام و انتفاء غرض از نصب امام در صورت عدم عصمت و ارتکاب معاصى و آیات امامت، تطهیر، اولى الامر و حدیث ثقلین استدلال نموده‌اند. سیّد مرتضى علم الهدى (۳۵۵ ـ ۴۳۶) از جمله متکلمان برجسته امامیه اثنا عشریه است که اثر گران‌سنگ او «تنزیه الأنبیاء و الائمه»، طى قرون و اعصار مورد توجّه عالمان اسلامى قرار گرفته است و دیدگاه‌ها و تألیفات آنان را تحت تأثیر قرار داده است. وى با رویکردى تطبیقى وجه تمایز اساسى دیدگاه امامیه و معتزله را در مسئله عصمت به دست می‌دهد. امامیه بر این باورند که انبیاء هیچ‌گاه مرتکب گناه نمی‌شوند؛ اعم از اینکه گناه کبیره یا صغیره باشد. چه قبل از نیل به مقام نبوّت و چه بعد از آن. ولى معتزله تنها ارتکاب گناهان کبیره و یا صغیره‏اى را که موجب استخفاف شود، براى انبیاء محال می‌دانند. ولى ارتکاب گناهان صغیره اى را که موجب استخفاف نگردد، اعم از اینکه قبل از نیل به مقام نبوّت باشد و یا بعد از آن بر ایشان تجویز می‌نمایند.