روح نظریه تذکر در نگاه ملاصدرا به تعقل

چکیده مقاله

ملاصدرا در تبیین ادراک، به‌ویژه ادراک عقلی، از سویی با توجه به مبانی فلسفه‌اش - ‌‌از قبیل اصالت و تشکیک وجود، مساوقت وجود با علم و حرکت جوهری‌ - دیدگاهی خاص و متفاوت با گذشتگان دارد و از سوی دیگر، نظریه قدم نفس افلاطون را بر اساس کینونت نفس در عالم مفارقات، همسو با دیدگاه خود درباره حدوث جسمانی نفس تلقی می‌کند؛ چراکه این کینونت در عالم مفارقات و عقول مجرد به‌صورت جزئی و ناقص نبوده و نفس در قوس نزول با حرکت جوهری جسم، حدوث جسمانی می‌یابد و در قوس صعود دوباره به عالم عقول بازمی‌گردد. این سیر وجودی همان سیر معرفتی نیز هست. به همین سبب، در ادراک عقلی نفس عالم عقل را مشاهده می‌کند، همان عالمی که در ابتدای قوس نزول در آن وجودی عقلی داشته است. با در نظر گرفتن درهم‌تنیدگی وجودشناسی و معرفت‌شناسی در فلسفه ملاصدرا، همان‌گونه که سیر نفس انسان در عوالم وجود سعة وجودی او را به دنبال دارد، رحلت از هر کدام از عوالم به‌سوی عالم دیگر، تکامل ادراکات از حسی و خیالی به عقلی را نیز در پی دارد. ملاصدرا درباره ادراکات عقلی برخلاف ادراکات حسی و خیالی، قائل به افاضة مفاهیم عقلی از سوی عقول مفارق به نفس و مشاهده از دور آن‌ها توسط نفس است. بنابراین علیرغم اینکه ملاصدرا نظریه تذکر افلاطون را نپذیرفته، نگاه خاص او به ادراک عقلی می‌تواند نوعی تذکر و یادآوری باشد؛ گرچه بر اساس تفاوت مبانی افلاطون و ملاصدرا نمی‌توان این دو را کاملاً منطبق بر یکدیگر دانست.