گونه‌های دین ورزی بر اساس آرای سید حیدر آملی و عبدالکریم سروش
چکیده:
چهارده قرن پیش، پیامبر اسلام (ص)، دین اسلام را به جامعه‌ی بشری عرضه کردند. بعدها، این دین مورد تأمل دینشناسان قرار گرفت و برخی از آنان دست‌کم آن را به سه لایه تقسیم کردند و سه لایه بودن آن را گاه به خودِ دین نسبت دادند و گاه به دین‌ورزانی که متدین به آن دین بودند. موضوع مورد پژوهش، به رویکرد دو تن از این شخصیت‌ها پرداخته است که هر یک در فضای تاریخی و فکری متفاوت زیسته‌اند.
یک شخصیت، سید حیدر آملی است که برای دین، مراتب سه‌گانه‌ی «شریعت»، «طریقت»، و «حقیقت» را برمی‌شمرد و به ترتیب، آن‌ها را برای مبتدیان، متوسطان، و منتهیان در نظر می‌گیرد. شخصیت دیگر، عبدالکریم سروش است که گونه‌هایی از دینورزی را عرضه می‌کند که با گونه‌های دینورزی ارائه شده توسط سید حیدر، تمایزها و تشابهاتی دارد. سه گونه دینورزی مورد توجه سروش عبارت‌اند از: «مصلحت‌اندیش»، «معرفت‌اندیش» و «تجربت‌اندیش».
این دو اندیشمند دینی، هر دو معتقدند که دین واحد الهی، ذو مراتب است و به مقتضای تنوع شخصیت و ظرفیت ادراکی اذهان بشری و نگرش آن‌ها به دین، گونه‌های دینورزی رقم می‌خورد. اما آنچه در مقایسه‌ی میان آرای این دو متأله می‌توان بدان استناد کرد، یکی فضای فکری، و دیگری اختلاف در رویکرد آن‌هاست. سروش و سید حیدر، در بسیاری از خصوصیات دینی، فکری و فرهنگی، خط‌مشی واحدی دارند. یعنی اعتقاد به خدا و توحید، پیامبران الهی، اسلام و اصول و فروع آن، قرآن و مذهب شیعه‌ی اثناعشری، باعث تشابه آرای آنان در گونه‌های دینورزی شده است؛ اما آنچه اندیشه‌های سروش را از سید حیدر، در بحث دینورزی متمایز می‌کند، تفاوت رویکرد و مبانی آن‌هاست. سروش رویکرد اجتماعی مبتنی بر دنیای مدرن را محور ارزیابی محتویات دین و اصناف دینورزی قرار میدهد، درحالی‌که سید حیدر به مقتضای رویکرد سنت عرفانی به محتویات دین و مراتب آن می‌پردازد و گونه‌های دینورزی را بر اساس آن‌ها تبیین می‌کند.